विवेकको बन्धक, नीतिको प्रयोगशाला: हाम्रो भविष्य कसको हातमा?

 
हरेक देशको आफ्नो मौलिक अर्थतन्त्र, संस्कृति, सामर्थ्य र आवश्यकता हुन्छ। स्वीट्जरल्याण्डमा सफल भएको नीति नेपालमा काम नलाग्न सक्छ, र जापानको विकास मोडेलले हाम्रो समस्या समाधान नगर्न सक्छ। तर, हाम्रो दुर्भाग्य यो छ कि हाम्रा नीति-निर्माताहरूले यो साधारण सत्यलाई बुझेनन् वा बुझ्न चाहेनन्। परिणाम, हाम्रो देश नीतिहरूको एउटा असफल प्रयोगशाला बनेको छ, जहाँ हरेक पटक नयाँ प्रयोग गरिन्छ, तर नतिजा सधैं शून्य आउँछ।

यसको ज्वलन्त उदाहरण हो, विद्यालय व्यवस्थापन समिति। पहाडमा केही हदसम्म सफल मानिएको यो मोडेल मधेशका विद्यालयहरूमा लागू गर्दा, त्यसले सुधार होइन, विद्यालयलाई राजनीतिको अखडा बनाइदियो। यो एउटा सानो तर शक्तिशाली उदाहरण हो, जसले देखाउँछ कि जब नीतिहरू स्थानीय यथार्थ र आवश्यकतालाई नबुझी लागू गरिन्छ, तब त्यो अनुत्पादक मात्र होइन, विनाशकारी पनि हुन सक्छ।

किन असफल हुन्छन् हाम्रा नीतिहरू? तथ्यांकले के भन्छ?

हाम्रा नीतिहरू असफल हुनुको पछाडि एउटै मूल कारण छ: राजनीतिक भागबण्डा र योग्यताको अवमूल्यन। जब राष्ट्रिय योजना आयोगको प्रमुखजस्तो पदमा "कृषिका दिन गए" भन्ने सोच राख्ने व्यक्ति नियुक्त हुन्छ, जब शिक्षा मन्त्रीको छनौट पार्टीको कोटाबाट हुन्छ, र जब हरेक पदलाई पालैपालो शोषण गर्ने माध्यम बनाइन्छ, तब देशको दुर्भाग्यको दिन सुरु हुन्छ।

  • भ्रष्टाचारको जालो: ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलको सन् २०२३ को भ्रष्टाचार अवधारणा सूचकांकमा नेपाल १८० देशहरूमध्ये १०८औं स्थानमा छ। यो तथ्यांकले हाम्रो सार्वजनिक क्षेत्रमा व्याप्त भ्रष्टाचार र नीतिगत तहमा हुने अपारदर्शी निर्णय प्रक्रियालाई उदाङ्गो पार्छ। ठेक्कापट्टामा हुने अनियमितता, जहाँ १० कि.मी. बाटो बन्दा अघिल्लो १० कि.मी. भत्किसकेको हुन्छ, यही भ्रष्टाचारको परिणाम हो।

  • कृषिको उपेक्षा: नेपाल कृषि प्रधान देश हो, जहाँ आज पनि कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा कृषिको योगदान करिब २४% छ। तर, हामी हरेक वर्ष खर्बौं रुपैयाँको चामल, तरकारी र अन्य कृषिजन्य उत्पादन आयात गर्छौं। हाम्रा नीतिहरू किसानलाई होइन, आयातकर्ता व्यापारीलाई पोस्ने खालका छन्।

  • जनशक्तिको पलायन: हाम्रो शिक्षा प्रणालीले देशको आवश्यकताअनुसार जनशक्ति उत्पादन गर्न सकेको छैन। परिणाम, आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा मात्रै १ लाख १२ हजारभन्दा बढी नेपाली युवाले विदेश अध्ययनका लागि ‘नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट’ (NOC) लिए। यो हाम्रो असफल नीतिको सबैभन्दा ठूलो र दुःखद प्रमाण हो।

हाम्रो सबैभन्दा ठूलो रोग: "मेरो मान्छे"

हामी नेता र नीतिलाई मात्र दोष दिएर उम्किन सक्दैनौं। यो दुष्चक्रको एउटा महत्वपूर्ण हिस्सा हामी आफैं हौं। चुनाव आउँदा हामी योग्यता, क्षमता र दृष्टिकोणभन्दा के हेर्छौं?

  • मेरो गाउँ, मेरो ठाउँ, मेरो छिमेकी

  • मेरो जात, मेरो धर्म, मेरो नाता

  • मलाई जागिर लगाइदिने, ठेक्का मिलाइदिने, वा मासु-भात खुवाउने मान्छे

हामीले बुझ्नुपर्छ, "राम्रो मान्छे आफ्नो मान्छे हो।" खराब मान्छे, चाहे त्यो जतिसुकै नजिकको किन नहोस्, उसले दुःख मात्र दिन्छ। जसले चुनावको बेला जात र गाउँको हवाला दिन्छ, उसले चुनाव जितेपछि तपाईंलाई चिन्दैन। उसको लागि तपाईं केवल एउटा भोट बैंक हो, जसको ब्यालेन्स उसले अर्को चुनावसम्म घट्न दिन चाहँदैन।

मतदान बेच्ने चीज होइन, यो एउटा पवित्र दान हो। तर, हामी यति दरिद्र भएका छौं कि हामीले आफ्नो भविष्य निर्धारण गर्ने यो अमूल्य अधिकारलाई पनि केही हजार रुपैयाँ वा क्षणिक स्वार्थमा बेचिरहेका छौं।

समाधानको बाटो: व्यक्ति होइन, व्यवस्था परिवर्तन

निराश भएर गाली र आलोचना गर्नु मात्र समाधान होइन। समाधानका लागि केही ठोस र साहसिक कदमहरू आवश्यक छन्, जसलाई हामीले राजनीतिको मूल एजेन्डा बनाउनैपर्छ:

१. योग्यता प्रणालीको स्थापना: राष्ट्रका महत्वपूर्ण र संवेदनशील पदहरू (जस्तै: संवैधानिक निकाय, विश्वविद्यालय, राजदूत) मा राजनीतिक भागबण्डा पूर्ण रूपमा अन्त्य गरी निष्पक्ष प्रतिस्पर्धा र विज्ञताको आधारमा नियुक्ति हुनुपर्छ।

२. एक कार्यकालको सीमा: कुनै पनि सार्वजनिक संस्था वा निकायको प्रमुख पदमा एउटै व्यक्तिलाई ५ वर्षभन्दा बढी दोहोर्याउन नपाइने व्यवस्था कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ। आजीवन पद ओगटेर बस्ने प्रवृत्तिले नवीन सोचलाई मार्छ र नयाँ नेतृत्वको विकास रोक्छ।

३. उत्तराधिकारीको तयारी: हरेक जिम्मेवार पदाधिकारीले आफ्नो कार्यकालमा आफूपछिको सक्षम नेतृत्व तयार पार्ने जिम्मेवारी लिनुपर्छ। यो उसको कार्यसम्पादन मूल्यांकन (Performance Audit) को एक महत्वपूर्ण हिस्सा हुनुपर्छ।

४. स्पष्ट र स्थानीय शिक्षा नीति: शिक्षामा राष्ट्रिय नीति स्पष्ट हुनुपर्छ, तर प्रदेशहरूलाई आफ्नो आवश्यकताअनुसार पाठ्यक्रम र नीति बनाउने अधिकार दिनुपर्छ। पाठ्यक्रम विकास केन्द्र जागिर खाने थलो होइन, देशभरिका विज्ञहरूको साझा मञ्च बन्नुपर्छ।

निष्कर्षमा, लोकतन्त्र संसारकै उत्कृष्ट शासन प्रणाली हो, किनकि यसले हामीलाई बिना हिंसा र रक्तपात, केवल एउटा मतको बलले शासक फेर्ने अधिकार दिन्छ। तर, जबसम्म हामी यो अधिकारको मूल्य बुझ्दैनौं र "मेरो मान्छे" को साँघुरो घेराबाट बाहिर निस्केर "राम्रो मान्छे" लाई छान्दैनौं, तबसम्म हाम्रो देश नीतिहरूको प्रयोगशाला बनिरहनेछ र हाम्रो भविष्य सधैं अरू कसैको हातमा बन्धक भइरहनेछ। अब सोच्ने बेला आएको छ: हामी कहिलेसम्म रमिते बन्ने, र कहिले सचेत नागरिक?

#Politics #राजनीति #Governance #PoliticalLaboratory #PolicyLab

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

The Digital Bulletin Board: Transforming Internal Communication in the Modern Workplace

In the fast-paced, ever-evolving landscape of the modern business world, effective internal communication is no longer just an advantage—it's the bedrock of organizational success. With teams spread across the globe and the rise of hybrid work models, keeping everyone informed, engaged, and aligned has become a critical challenge. While the traditional office corkboard served its purpose, today's digital workplace demands a more dynamic, accessible, and powerful solution: the digital bulletin board. This isn't just about moving announcements online; it's about creating a centralized, living hub for your company's culture, news, and development. Let's explore how this fundamental tool can transform your internal communication strategy. What is a Digital Bulletin Board and Why Does it Matter? A company's bulletin board, whether physical or digital, is a dedicated space for sharing information vital to the workforce. Its primary function is to streamline intern...
Read more

लोकतन्त्रको मर्म र नेपालको अभ्यास: किन आवश्यक छ प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी?

Image
अप्रत्यक्ष लोकतन्त्रको पासो लोकतन्त्र, निस्सन्देह, मानव जातिले अभ्यास गरेको सबैभन्दा उत्कृष्ट शासन प्रणाली हो। यो यस्तो व्यवस्था हो जहाँ शासक बन्दुकको बलले होइन, जनताको मतले चुनिन्छ; जहाँ कानून केही व्यक्तिको इच्छामा होइन, विधिको शासनअनुसार चल्छ; र जहाँ अन्यायमा परेकाले स्वतन्त्र न्यायपालिकाबाट न्याय पाउने आशा राख्न सक्छ। निरंकुश शासनको अन्धकारमा, जहाँ जीवन र सम्पत्तिको कुनै सुरक्षा हुँदैनथ्यो र शासक परिवर्तन गर्न ठूलो हिंसा र रक्तपात आवश्यक पर्थ्यो, त्यसको तुलनामा लोकतन्त्र साँच्चै एक वरदान हो। यसले विना हिंसा, मतको शक्तिले शासक फेर्न सकिने र नैतिक पतन गर्नेलाई ५ वर्ष पनि कुर्नु नपर्ने सुविधा दिन्छ। तर, सिद्धान्तमा यति सुन्दर देखिने लोकतन्त्रको अभ्यास नेपालमा किन यति कुरूप र निराशाजनक छ? हामीले बारम्बार व्यवस्था बदल्यौं, तर अवस्था किन बदलिएन? उत्तर सरल छ: समस्या लोकतन्त्रमा होइन, हामीले अभ्यास गरिरहेको लोकतन्त्रको मोडेलमा छ। हाम्रो राजनीति "नयाँ बोतलमा पुरानो रक्सी" जस्तै भएको छ, जहाँ पात्रहरू फेरिन्छन्, तर प्रवृत्ति र परिणाम उस्तै रहन्छ। नेपालको वर्तमान अभ्यास: अप्रत्यक्ष ल...
Read more

आध्यात्मिक यात्रा: इच्छा र भयभन्दा परको जीवन

हाम्रो जीवन अक्सर दुईवटा ध्रुवको बीचमा घुमिरहेको हुन्छ—एकातिर स्वर्ग र सुखको अनन्त इच्छा, अर्कोतिर नर्क र दुःखको गहिरो भय। हामीले गर्ने हरेक कर्म कि त कुनै पुरस्कारको लोभमा हुन्छ कि त कुनै दण्डको डरमा। तर के यो इच्छा र भयको चक्रभन्दा पर पनि कुनै जीवन सम्भव छ? के हामी एक यस्तो अवस्थामा पुग्न सक्छौं जहाँ मन पूर्ण रूपमा शान्त, स्थिर र स्वतन्त्र होस्? आध्यात्मिक मार्गले हामीलाई यही प्रश्नको उत्तरतर्फ डोऱ्याउँछ। यो एउटा यस्तो यात्रा हो जहाँ हामी बाहिरी संसारका कोलाहलबाट माथि उठेर आफ्नो भित्री सत्तासँग साक्षात्कार गर्छौं। यो मार्गमा हिँड्नका लागि केही संकल्प र अनुशासनको आवश्यकता पर्दछ। १. आहारको शुद्धता: पूर्ण शाकाहार आध्यात्मिक यात्राको पहिलो पाइला शरीर र मनको शुद्धता हो, र यसको सुरुवात हामीले खाने आहारबाट हुन्छ। पूर्ण शाकाहारी बन्नु भनेको केवल मासुजन्य पदार्थ त्याग्नु मात्र होइन; यो त ‘अहिंसा परमो धर्मः’ को सिद्धान्तलाई जीवनमा उतार्नु हो। जब हामी कुनै पनि जीवलाई दुःख नदिई प्राप्त भएको सात्विक भोजन ग्रहण गर्छौं, तब हाम्रो शरीर र मन दुवैमा सकारात्मक ऊर्जाको सञ्चार हुन्छ। शुद्ध आहारले मनलाई न...
Read more